Edelsmeedtechniek is een verzamelnaam voor verschillende technieken die door kunstenaars worden gebruikt om edelmetalen in de gewenste vorm te brengen. Edelsmeedtechniek wordt vooral toegepast door zilversmeden en goudsmeden. Onder verzamelnaam edelsmeedtechniek worden ook de materialen en gereedschappen, die voor het vormgeven van edelmetalen worden gebruikt, geplaatst.
Welke materialen worden in edelsmeedtechniek gebruikt?
in de edelsmeedtechniek worden over het algemeen edelmetalen verwerkt. Van oudsher zijn dit goud en zilver. Naast edelmetalen worden ook kostbare stenen verwerkt in uiteenlopende producten door edelsmeden. Voorbeelden hiervan zijn edelstenen en halfedelstenen. Ook parels en parelmoer kunnen worden verwerkt door deze siersmeden evenals gemmen en cameeën.
Hameren en gieten
Een edelsmid werkt vanuit een bepaalde basisvorm of grondvorm. Deze vorm worden gerealiseerd door twee basistechnieken: het hameren en het gieten. Deze twee technieken zijn hieronder nader omschreven:
- Hameren is een techniek die vooral wordt toegepast bij producten die gemaakt zijn van rood koper en zilver. Het is een koude vervormingstechniek. In tegenstelling tot de smeedtechnieken die worden gebruikt bij ijzer, worden koper en zilver niet in verhitte toestand vervormd en gesmeed . Doormiddel van hameren brengt men een vlakke plaat van koper of zilver in de gewenste vorm. Deze vorm is afhankelijk van de vorm van de hamerkop en het aanbeeldje dat wordt gebruikt. Dit aanbeeldje wordt ook wel een ‘tas’ genoemd. Tijdens het hameren wordt het materiaal harder en brosser. Dit komt doordat de molecuulstructuur van het metaal verdicht wordt door de druk van de hamerslagen. Tijdens het hameren wordt het metaal daarom regelmatig gegloeid in de oven en daarna in water gekoeld. Door dit proces van verhitten en verkoelen krijgt het metaal zijn elasticiteit terug.
- Gieten is een methode die wordt gebruikt door edelsmeden om bepaalde edelmetalen in verhitte toestand in de juiste vorm te brengen. Hiervoor moet eerst een gietvorm of mal worden gemaakt. Deze vorm moet op ware grote worden gemaakt. Voor het maken van een mal zijn twee verschillende methodes: de verloren was methode en de zandgietmethode. Omdat producten die gegoten worden meestal massief zijn kost het gieten verhoudingsgewijs veel materiaal, zeker als men het proces vergelijkt met het hiervoor genoemde hameren.
Versierende edelsmeedtechnieken
De hiervoor genoemde technieken zijn voornamelijk technieken voor het maken van een basisvorm of grote vorm. De versierende edelsmeedtechnieken worden gebruikt, zoals de naam al doet vermoeden, om het materiaal te versieren. Dit is een bijzondere vorm van vakmanschap waarbij men tot in de detail decoraties aanbrengt op voorwerpen van edemetaal.
Er zijn een aantal versierende edelsmeedtechnieken. Hieronder zijn een paar voorbeelden weergegeven:
- Drijven is een techniek die een beetje lijkt op hameren alleen slaat men niet rechtstreeks met een hamer op het werkstuk. In plaats daarvan gebruikt men zogenoemde ponsjes om de kracht van het slaan voorzichtig over te brengen op het materiaal. De ponsjes zijn korte staafjes van metaal met een afgeronde vorm. De vorm en het formaat van de ponsen kunnen verschillen. Bij drijven van zilver werkt men aan de achterkant van het werkstuk. Door het drijven zet het materiaal aan de voorkant uit waardoor een bolle vorm ontstaat. Tijdens het drijven worden regelmatig kort pauzes ingelast waarbij het materiaal weer in een oven wordt verhit. Hiermee voorkomt men dat het materiaal te breekbaar wordt tijdens het drijven.
- Vergulden is het voorzien van materialen met een dun laagje goud. Het vergulden maakt dat het materiaal er uit ziet als goud. Alleen is het materiaal niet massief goud. In plaats daarvan is alleen de buitenste laag van goud gemaakt. Dat bespaard materiaalkosten omdat met ook goedkopere metalen kan vergulden. Objecten die verguld zijn hebben vaak een fraai afgewerkt uiterlijk. Een ander voordeel van het vergulden is de corrosievastheid. Goud is veel corrosievaster dan de meeste andere metalen. Zelfs zilver oxideert meer dan goud. Daarom kunnen ook zilveren objecten worden verguld.
- Graveren is een techniek waarbij met behulp met speciaal gereedschap (een burijn) een groef in een glas oppervalk wordt gesneden. Dit gebeurde vroeger vooral met de hand. Tegenwoordig zijn er ook kleine machines waarmee goudsmeden en zilversmeden kunnen graveren.
- Pointilleren is een techniek die een beetje lijkt op ciseleren en graveren. Hierbij wordt met een puntige metalen staafje en een hamertje een patroon van kleine puntjes of deukjes aangebracht op een voorwerp. Het puntige metalen staafje dat men hier voor gebruikt is een centerpons of een ponsoen.
- Openwerken is een techniek waarbij men figuratieve motieven of geometrische vormen uitsnijd of uitboort. Door kleine boortjes en een hamer en een beiteltje verwijdert men materiaal rondom de gewenste vorm. Hierdoor blijft uiteindelijk de gewenste vorm over. Openwerken kan zowel positief als negatief worden gedaan. De decoratie kan worden verwijdert of juist het omliggende metaal. Openwerken wordt als een vrij eenvoudige techniek beschouwd. men paste deze techniek in de Tweede Wereldoorlog onder andere toe om van zilveren Wilhelmina muntjes eenvoudige sierraden te maken waarmee men de steun voor het koningshuis wilde uitdragen.
- Filigraanwerk of filigrein is een techniek binnen de edelsmeedkunst waarbij men werkt met hele dunne draden van zilver en goud. Dit is een oude techniek die tot de zeventiende eeuw werd gebruikt voor het vervaardigheden en decoreren van kleine en grotere voorwerpen. Het woord filigraanwerk is afgeleid van het Latijnse filum en granum, deze woorden kunnen in het Nederlands worden vertaald met draad van korrels. Als men twee draden van edelmetaal in elkaar gaat draaien dan leidt dit tot een speciaal effect. Dit effect heeft het uiterlijk aaneengeschakelde granules en vormt een soort miniatuurketting.
Naast bovenstaande technieken zijn er nog verschillende andere technieken die worden en werden gebruikt in de edelsmeedtechniek. Door de komst van machines verdwijnt veel ambachtelijk handwerk in deze sector. Daardoor kan men echter wel weer veel geld besparen want handwerk is meestal arbeidsintensief en kost een bepaald uurloon.